Việt Nam
Câu trả lời cho tít bài này là KHÔNG! Các quan chức đã nhiều lần khẳng định tất cả báo chí ở Việt Nam
Tuy nhiên sự khẳng định này nhiều lúc lại đẩy chúng ta vào thế kẹt, không biết nói sao cho ổn.
Thứ nhất, đó là sự lúng túng. Hiện nay có nhiều tờ báo không biết của ai cho rõ ràng, dứt khoát. Lấy ví dụ tờ VnExpress.net là tờ báo mạng được nhiều người đọc nhất Việt Nam . Ai cũng biết đây là tờ báo do công ty FPT lập ra vào tháng 2-2001. Bản cáo bạch của FPT viết: “Tháng 11-2002, VnExpress.nettrở thành tờ báo điện tử đầu tiên của Việt Nam được cấp giấy phép”. Sau đó nhiều trang thông tin đi theo tờ báo này đã lần lượt ra đời như Ngoisao.net, Danduong.net, Sohoa.net… Khổ nỗi FPT là công ty cổ phần, niêm yết trên thị trường chứng khoán. Bất kỳ ai bỏ ít tiền ra mua cổ phiếu FPT cũng có thể nói tôi đang sở hữu một phần tờ báo VnExpress.net này? Vậy không lẽ đây là tờ báo tư nhân?
Danh chính ngôn thuận mà nói VnExpress.net tự nhận cơ quan chủ quản của mình là Bộ Khoa học Công nghệ! Trong cơ cấu tổ chức của Bộ này cũng ghi VnExpress là một trong những đơn vị thuộc khối sự nghiệp của Bộ. Thế nhưng, báo cáo tài chính năm 2012 của FPT (trang 19) vẫn ghi nhận tập đoàn có các bộ phận chia theo hai lãnh vực kinh doanh chính dưới sự quản lý của Công ty Cổ phần FPT, trong đó, phần nội dung số có liệt kê hệ thống báo điện tử VnExpress, Ngoisao.net… FPT là một công ty niêm yết, công bố thông tin mù mờ kiểu này là không được.
Vậy cuối cùng VnExpress là của ai? Xin nói ngay, theo tôi, nếu VnExpress là tờ báo “cổ phần” đầu tiên lại càng hay.
Thứ hai, đó là sự nhập nhằng. Những trang thông tin điện tử như Vietstock.vn, CafeF.vnđang hoạt động như những tờ báo tài chính chuyên nghiệp thế nhưng lại đang ẩn mình thành các trang thông tin điện tử tổng hợp chứ không phải là báo. CafeF.vn là của Công ty Cổ phần Truyền thông Việt Nam, nơi có hàng loạt “cổng thông tin” như Afamily khét tiếng chuyện tình dục, hay Kênh 14, CafeBiz... Vietstock tự nhận có “cơ quan chủ quản” là công ty cổ phần Tài Việt. Cả hai chủ yếu lấy tin từ các báo khác nhưng thỉnh thoảng vẫn có tin bài riêng, ký Vietstock hay CafeF đàng hoàng, tức vẫn có “phóng viên” đi lấy tin, viết bài như một tờ báo. Một số nơi nhiều lúc phải nhờ các tờ báo khác “hợp thức hóa” tin rồi đăng lên, tức là tin của mình nhưng ở dưới lại ghi “theo…”, thật trái khoáy.
Loại hình này ngày càng nhiều, không thể đếm hết, có thể kể đến Gafin.vn (công ty cổ phần tích hợp dữ liệu NextCom); Vinacorp.vn (Công ty cổ phần Công nghệ Hoàng Minh)… Theo số liệu của tờ Nghề báo, hiện có đến 1.174 trang thông tin điện tử tổng hợp, riêng tại TPHCM có 270 trang như thế được cấp phép. Chính đại diện cơ quan quản lý nhà nước cũng nhận xét các trang này không phải là cơ quan báo chí nhưng hoạt động như một cơ quan báo chí.
Phải thừa nhận một số ít các trang thông tin điện tử là hữu ích nên khuyến khích (CafeF hay Vietstock có tiềm năng trở thành một Yahoo Financehay Google Finance của Việt Nam) nhưng sự nhập nhằng này có thể đẩy họ vào chỗ hoạt động trái phép vì đã là trang thông tin điện tử tổng hợp thì không được hoạt động báo chí theo luật hiện hành. Ngược lại, đa phần các trang thông tin điện tử chỉ làm công việc sao chép, lấy tin bài của báo chính thống nên đang gây ra biết bao phức tạp, kể cả vấn đề bản quyền, vấn đề chịu trách nhiệm về nội dung đăng tải.
Thứ ba, đó là sự xấu hổ. Nếu nói Việt Nam không có báo chí tư nhân thì câu hỏi đặt ra là “báo chí Nhà nước” sao nhiều tờ cứ chăm chăm nói chuyện kích dục lộ liễu đến thế. Cứ thử lấy 10 tin đọc nhiều nhất của các tờ báo vẫn đang được xem là báo Nhà nước, người rộng lượng nhất cũng thấy xấu hổ vì các tít này (ví dụ tờ Người Đưa Tin, cơ quan của Hội Luật gia Việt Nam rút các tít sau: Chồng muốn tôi đề nghị tư thế 'yêu'; Sợ mất trinh nên muốn 'yêu cửa sau'; Thường xuyên ngoại tình, tôi biến mình thành ‘gái’; Ngày càng đẹp hơn và chậm mãn kinh nhờ mùi đàn ông (truy cập lúc 15g ngày 30-4). Loại báo này ngày càng nhiều, tít ngày càng bạo, hình ảnh ngày càng thiếu vải… Trang Phunutoday, một chuyên trang của Người Đưa Tin càng bạo liệt hơn với nhiều tít bài không tiện trích dẫn ở đây.
Người ta có thể đặt câu hỏi vì sao Hội Luật Gia lại cho ra đời các tờ báo này làm gì, phục vụ gì cho nghề nghiệp của họ? Vấn đề tôn chỉ mục đích được hiểu như thế nào trong trường hợp này? Loại hình lá cải này ngày càng nhiều, đang dẫn nhau xuống đáy.
Thứ tư, đó là sự khó giải thích. Nói làm sao khi ra sạp báo, thấy hàng loạt tờ báo mang măng-sét tiếng nước ngoài như Women’s Health, Her World, Esquire, Elle, Cosmopolitan, Harper’s Bazaar… Chúng không phải là báo tiếng nước ngoài được nhập khẩu vào Việt Nam đâu. Chúng là báo tiếng Việt, có “cơ quan chủ quản” đàng hoàng. Nhưng không lẽ Nhà nước rảnh đến nỗi đi xuất bản hay mua bản quyền để xuất bản các tờ báo giải trí này. Gọi chúng là báo chí Nhà nước thì phi lý quá. Chúng tôi không phản bác loại hình báo giải trí này bởi chúng có những chức năng nhất định đối với một giới độc giả nào đó nhưng phải gọi chúng là gì cho danh chính ngôn thuận là điều chúng tôi muốn đặt ra.
Cuối cùng là sự lấn sân. Trước đây các tập đoàn, tổng công ty nhà nước dù có được ra báo thì cũng chỉ làm những ấn phẩm mang tính nội bộ mang tính quảng bá là chính. Thế nhưng đã có nơi cho ra đời tờ báo hoàn chỉnh.
Luật Báo chí hiện nay quy định “Báo chí… là cơ quan ngôn luận của các tổ chức của Đảng, cơ quan Nhà nước, tổ chức xã hội…”, không thấy nói doanh nghiệp có quyền ra báo, dù đó là doanh nghiệp nhà nước.
Thiết nghĩ doanh nghiệp cũng có thể ra báo nhưng lúc đó phải sửa Luật và phải xem đây là một lãnh vực đầu tư khác ngành nghề chính, hoạt động tách biệt, chỉ liên hệ với nhau qua đồng vốn đầu tư. Không thể xem báo của một tập đoàn kinh tế là công cụ tuyên truyền cho tập đoàn. Bởi lúc đó có thể sẽ nảy sinh những mâu thuẫn như dùng báo để vận động chính sách, phê bình chính sách, dùng báo để cạnh tranh với đối thủ một cách bất chính.
Xin khẳng định lại, rằng ngoài các trang tin lá cải đáng lên án, các nơi chuyên sao chép đáng đóng cửa, các tờ báo đủ hình thức sở hữu như trên đem lại sự phong phú cho làng báo chứ không phải là điều đáng chê trách. Vấn đề là tìm cho thể loại này một cái tên chung. Tư nhân thì chắc chắn chưa được vì nhiều lý do, Nhà nước thì không ổn như đã nói, vậy tại sao không gọi chúng là báo chí phi chính phủ hay báo chí dân lập chẳng hạn? Trong ngành giáo dục, hình thức dân lập là một bước đệm để chuyển từ hình thức công lập sang tư thục. Với lãnh vực báo chí cũng thế, nên gọi chúng bằng một cái tên miêu tả chính xác tình trạng của chúng để đánh dấu một bước phát triển của làng báo và để tránh sự nhập nhèm dễ bị lợi dụng lại khó cho giới quản lý.
Nói báo chí Nhà nước làm mọi người dễ liên tưởng đến việc lấy ngân sách nhà nước để bao cấp trong khi thực tế hầu hết báo chí hiện nay không sử dụng ngân sách nhà nước, các loại báo kể trên càng không hề. Nhưng một tên gọi chính xác sẽ giúp xóa tan suy nghĩ này, lại giúp các tờ báo chính thống hiện đang nhận kinh phí từ ngân sách nhà nước xác định rõ lại vai trò của họ. Việc quản lý báo chí sẽ dễ dàng hơn nếu phân loại báo chí rõ ràng hơn, lúc đó việc đóng cửa các tờ báo vi phạm thuần phong mỹ tục cũng dễ dàng hơn. Các báo gọi đúng tên cũng sẽ giúp chịu trách nhiệm tốt hơn những gì được đăng tải; mọi sai sót nếu có sẽ bị kiện ra tòa và lúc đó bên nguyên bên bị sẽ ở trong tư thế cân bằng và bình đẳng hơn.
Box
Khi báo chí đánh mất vai trò
Những người làm báo lâu năm thường nói, mỗi khi có sự việc gì xảy ra, trước sau gì cũng có nguồn tin muốn tiết lộ, chủ yếu do xung đột lợi ích. Đây là đặc điểm mà người làm báo thường tận dụng để săn tin, nhất là loại tin bài chống tiêu cực, phanh phui các vụ tham nhũng. Nhưng giờ đây, các nguồn tin trước đây của báo chí dường như không còn muốn sử dụng báo chí như một kênh để đưa thông tin đến công luận nữa. Có thể sau các vụ như PMU 18, báo chí đã thận trọng hơn, đã biết kiểm chứng thông tin trước khi đăng tải. Cũng có thể các nhà báo ngại trước những phiền phức khi bị điều tra nguồn tin mà ví dụ gần đây nhất là việc Bộ Công an muốn sửa Luật Báo chí để buộc báo chí tiết lộ nguồn tin. Nhưng rõ nhất là các nguồn tin, bất kể là ai, với động cơ nào, đã thấy sử dụng các phương tiện khác như mạng xã hội chẳng hạn sẽ đơn giản hơn cho họ rất nhiều, vừa nhanh chóng vừa an toàn cho nguồn tin. Thậm chí đã có những trang web ra đời để chuyên lo việc đó. Từ chuyện nhỏ đến chuyện lớn, đây là một xu hướng không thể phủ nhận.
Chính đặc điểm này làm báo chí đánh mất vai trò là người đưa tin đến công luận. Các cơ quan Nhà nước lại chưa thấy được xu hướng này nên vẫn còn suy nghĩ theo kiểu độc quyền thông tin, cung cấp thông tin nhỏ giọt cho báo chí, thậm chí hạn chế thông tin đưa ra mà không hiểu rằng thông tin sẽ tìm cách đến với công luận, bỏ qua báo chí. Trên con đường không chính thống này, tin tức không qua phối kiểm, tin tức sai lệch, tin tức giả có khả năng lây lan; nhưng chỉ cần một vài tin đúng là đủ để người dân chọn con đường tiếp cận thông tin không qua báo chí; lúc đó họ sẽ xem báo chí chỉ còn lại vai trò giải trí mà thôi.
Đứng trước một thực tế như vậy, báo chí đang tự điều chỉnh bằng nhiều cách để vẫn còn thu hút bạn đọc, nhất là trong bối cảnh khó khăn về kinh tế. Con đường dễ thấy nhất “lá cải hóa” báo chí, câu khách bằng các chiêu thức rẻ tiền đã nói ở trên.
Với các tờ báo đứng đắn hơn, quan điểm về thế nào là tin cũng đang thay đổi, việc xử lý tin thay đổi theo. Chuyện một ngôi sao ca nhạc mất đồng hồ trở thành tin; chuyện một cặp ngồi tâm sự bị cướp lột mất quần cũng được xử lý thành tin; chuyện một bà và một ông cá độ nhau để xem bà có dám cắn chỗ quý của ông cũng thành tin! Có những nhân vật được báo chí khai thác đến cạn kiệt, đến nỗi cô ta mặc thử áo cũng thành tin. Những điều tra phóng sự làm nên thanh danh các tờ báo ngày càng thiếu vắng, quanh đi quẩn lại cũng chỉ còn phóng viên giả danh đi mát-xa hay đi vào động mại dâm.
Cũng từ đó xuất hiện xu hướng khai thác tin từ các mạng xã hội, các trang cá nhân, các diễn đàn chuyên biệt. Thay vì chuyện trên báo được bàn tán sôi nổi trên Facebook, nay ngược lại, chuyện nóng trên Facebook lại biến thành tin bài đăng báo. Các diễn viên biết tận dụng xu hướng này để biến báo chí thành công cụ “PR” cho họ một cách lộ liễu và không mất tiền. Xu hướng “xì-căng-đan” hóa này đang đẩy người đọc xa rời báo chí bởi loại thông tin đó họ cũng có thể tiếp cận nhiều hơn, đầy đủ hơn trên các mạng xã hội.
Ghi chú: Cũng nội dung này nhưng được sắp xếp lại cách khác thành một bài mang tựa đề “Làng báo trước nguy cơ biến dạng” đã đăng trên TBKTSG số tuần này.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét